Crkve i Manastiri

Na nadmorskoj visini od 1800 metara, neposredno ispod Pančićevog vrha, najviše geografske tačke planine Kopaonik, prostire se arheološki lokalitet Nebeske stolice, kojemu je kumovala, kao njegov prvi istraživac, arheolog Gordana Tošic iz kraljevačkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture. U narodnom predanju ovo mesto je nazvano crkvina (crkva).
Po predanju posvećeno je svetom Prokopiju, zaštitniku rudara, sto je bilo i logično jer je ova planina, u antičkim i srednjovekovnim izvorima nazvana Srebrna, bila poznata još tada po rudnom potencijalu.

Stara hrišćanska bazilika (crkva), datira iz  5. ili 6. veka. Poseban dragulj ovog otkrica bio je - podni mozaik sa geometrijskim izomorfnim motivima, karakterističnim baš za taj period, a kao kruna svega: u jednom njegovom polju slika pauna (hriscanskog simbola vaskrsenja). Gordana Tosic tokom svog istraživanja ovog lokaliteta  utvrdila je nepobitno (na osnovu nađenih fragmenata zivopisa) da je ta bazilika bila oslikana freskama. Istrazivana je južna zona lokaliteta i tada je usledilo ponovo izuzetno otkriće: još starija građevina u kojoj je pronađen rimski novac (3. i 4. vek), delovi keramičkih i staklenih posuda iz antičkog i ranovizantijskog perioda, kao i zamasan, odlično očuvan komad rimskog mermernog reljefa.

Arheolog Tošić objašnjava naučni aspekt značaja ovog lokaliteta: - On se nalazi na najvišoj koti u našoj zemlji. Osim toga, na ovoj teritoriji mozaici su vrlo retki. Severna granica kasnoantičke rimske provincije Dardanije jos uvek nije jasno određena, a ovaj lokalitet ukazuje na neke nove centre i tako pojašnjava ono neodređeno.

Posle ovog istraživačkog ciklusa i nakon preventivne konzervacije Nebeskih stolica, koju je uradio njen kolega iz Zavoda, arhitekta Rajko Čubrić, ostaje da se razmisli o tome kako kulturnoj i široj javnosti valja prezentovati ovo otkrice, koje ce obogatiti i turisticku ponudu Kopaonika. Na samom području gđa Tošić je došla do procene da je potrebno još ovakvih zahvata, kako bi se potpunije sagledalo istorijsko nasleđe ovoga kraja, nesumnjivo ogromno, sto je, pored ostalog, utvrđeno i rekognosciranjem terena. Za neki novi početak uzbudljivog traganja za prošlošću mogao bi, po pričanju Gordane Tošić, da bude lokalitet Cucajica, na 5 - 6 kilometara od ovog istraženog, a koji se, medjutim, nalazi na teritoriji Kosova.

 Zaintrigirana pricom seljaka iz okoline, ona je "ilegalno" presla granicu koju su zacrtali međunarodni vojnici i po opštem položaju te niže kopaoničke kote pogodila je da je "tu nešto nekada moralo da bude":

Otkrili smo da je tu postojalo jedno ranovizantijsko utvrđenje koje je svakako bilo u vezi sa ovim kultnim mestom i smatram da bi bilo vrlo dragoceno da se i to istraži - kaze ona i dodaje kako je oko tog prostora videla mnogo otpadaka savremene civilizacije, koje su ostavili čuvari granica, pripadnici KFORA ("Čudno je da su i oni nepogrešivo izabrali baš to mesto, koje je na isti nacin služilo i drevnim vojnicima"). Iskusnom arheologu ovi uzgredni znaci prisustva moderne varvarske soldateske na koti Cucajica zaista mogu da služe kao dobar putokaz.

O samom istraživanju ispod vrha Kopaonika gdja Tošić govori sa posebnim impresijama i emocijama, sto je i razumljivo ako se imaju u vidu dosadašnji rezultati:

Nebeske stolice su fascinantne. Kada god dolazim setim se price o Feliksu Kanicu (naučnik, zemljopisac i svetski putnik iz pretprošlog veka -p.a). Seljaci su ga doveli na Pančićev vrh i kazali mu: "Eto, gospodine, sa ovog mesta se vidi ceo svet."

To i danas stvarno tako izgleda. Pogled sa Nebeskih stolica puca na sve strane. Na nepregledno kopaoničko prirodno i istorijsko blago.