Spomenici i utvrđenja

Kada se od Brusa krene krene ka planini Goč, drumom koji preko severnog oboda kopaoničkog masiva vodi ka Jošaničkoj banji i dalje u dolinu Ibra, nailazi se na impozantan vis na čijem vrhu se uzdižu ostaci utvrđenog grada Koznika. Poznat kao tvrđava sa jednim od geografski najistaknutijih položaja u Srbiji, Koznik se, takođe, ubraja među najočuvanija i svakako najlepša ostvarenja srpskog srednjovekovnog odbrambenog graditeljstva. Kao i o većini utvrđenih gradova iz tog perioda, i o nastanku Koznika se veoma malo zna, ali nedostatak istorijskih podataka nadomešćuju brojne zanimljive priče i legende koje vekovima bude maštu putnika i putopisaca sve do današnjih dana.

Tačno vreme nastanka grada nije poznato, ali se pretpostavlja da je sagrađen u drugoj polovini 14. veka, u vreme pojačane opasnosti od napada Osmanlija, kao sedište nekog od moćnih srpskih velikaša. U narodu je ostalo predanje da ga je osnovala “Prokleta Jerina”, a da ga je sagradio neimar Najdan. Podignut na mestu gde se župsko vinogorje sustiče sa planinskim masivima Kopaonika i Željina, svojim izvanrednim strateškim položajem dominirao je nad dolinom Rasine i važnim putem koji je njome prolazio. Prvi pomen “plemenitog” Koznika u istorijskim spisima je iz 1381. godine, kao mesto izdavanja povelje kneza Lazara Lavri Sv. Atanasija na Svetoj Gori, u kojoj je ovom manastiru dao godišnju pomoć od 100 litara srebra. Poznato je da je 1402. godine u Kozniku boravila kneginja Milica, a tri godine kasnije i njen sin despot Stefan Lazarević.

Smatra se da krajem 14. i početkom 15. veka grad postaje središte župe Rasina, a da ga je utvrdio i koristio tadašnji gospodar župe, vlastelin Radič Postupović, čelnik despota Stefana Lazarevića, a kasnije veliki čelnik despota Đurđa Brankovića. Posedi velmože Radiča, koji je uz to bio i veliki ktitor, prostirali su se širom Srbije, a zabeleženo je da mu je despot Đurađ potvrdio imanja koja je ovaj imao i u vreme despota Stefana, među kojima su dva sela u neposrednoj blizini grada Koznika – Budilovina i Milentija. Upamćen po svojoj hrabrosti, odlučnosti i mudrosti, Radič Postupović opevan je u epskoj narodnoj poeziji pod imenom Rade Oblačić ili Oblak Radosav, pa čak i kao Rajko od Rasine.

Turci su ovladali Koznikom 1433., a vraćali su ga na kratko despotu Đurđu 1444. i 1451. godine. Zbog svog strateškog položaja grad nije bio spaljen i porušen kao većina okolnih utvrđenja. Sve do druge polovine 16. veka u tvrđavi je boravila stalna vojna posada, kada se zbog prodora Osmanlija u srednju Evropu granica pomera dalje na sever, a Koznik gubi na svom značaju. Krajem 17. veka, tačnije 1689. godine, Koznik zauzimaju srpski ustanici, što ukazuje da je tada još uvek bio aktivno utvrđenje. I nakon toga, sve do početka 19. veka postojala je nahija Koznik, a po oslobođenju od Turaka Koznički srez sa sedištem u Brusu.
Koznik pripada grupi utvrđenja nastalih u vreme Moravske Srbije. Za razliku od većine gradova iz tog perioda kao što su Kruševac, Stalać i Smederevo, koji su podignuti kraj pitomih ravnica, Koznik je, po starim graditeljskim običajima, sagrađen na strmom, kupastom uzvišenju na nadmorskoj visini od 920 metara. Grad je bio nepravilnog oblika, sa osam kula različitih dimenzija i jakim bedemom koji je pratio konfiguraciju terena. Dve najveće kule na severnoj strani služile su i za stanovanje, s tim da je ona koja se smatra donžonom u vreme gradnje imala četiri etaže i bila visoka 18 metara. Severozapadna kula, prvobitno predviđena kao ulazna, u toku gradnje je zazidana, tako da je jedini ulaz bio na severoistočnom zidu.

U južnom delu utvrđenja nalazilo se ognjište popločano opekom i sistem za snabdevanje grada vodom. Naime, atmosferska voda se prikupljala u kružnoj cisterni prečnika 5 metara, koja je sa unutrašnje strane bila oblepljena debelim slojem gline. U njoj su se nalazila četiri bunara ozidana pločastim kamenom, dok je čitav međuprostor bio ispunjen filterom od šljunka. Zanimljivo je spomenuti, da se, u vreme istraživanja grada, u tri od četiri bunara još uvek nalazila bistra voda.
Obilje pokretnog arheološkog materijala, komada arhitektonske plastike moravskog stila i delova fresaka, kao i skeletni grob sa spoljne strane zida, govore o postojanju crkve na mestu delimično istraženog objekta u severoistočnom delu grada, koji pripada najstarijem nivou gradnje, odnosno, drugoj polovini 14. veka. Na blagoj padini južno od tvrđave, smešteno je podgrađe sa trgom i jednom odbrambenom kulom, čiji se ostaci i danas delimično naziru. Arheološki i konzervatorski radovi na tvrđavi izvođeni su u više navrata, a pronađeni artefakti nalaze se u Narodnom muzeju Kruševca, u kraljevačkom Zavodu za zaštitu spomenika kulture, dok je manji deo u Zavičajnom muzeju Župe.

“Neposredno pored ulaza u jugozapadnu kulu, na prostoru ne većem od 2 kvadratna metra, arheolozi su pronašli ostavu koja je sadržala 2.275 komada srednjovekovnih strelica. Strelice piramidalnog oblika, sa trnom za usađivanje u drveni deo, izrađivane su od kovanog gvožđa. Sve otkrivene strelice su vrlo malih dimenzija – njihova veličina se kreće od 2,5 do 5 centimetara.
U vezi sa otkrivenom ostavom strelica može se dovesti podatak iz 1516. godine, koji govori da je selo Strelar davalo tvrđavi Koznik 30.000 strelica godišnje. Strelice iz kozničke ostave mogu se datovati u navedeni vremenski period.”
(Lj. Vasiljević, Srednjovekovno utvrđenje Koznik, Feljton: Reporter iz prošlosti (17), Štampani nedeljnik Grad broj 189, Kruševac, 9. decembar 2005, 22. )